Publicatie

Publicatie datum

Visies op taakherschikking: een inventariserend onderzoek naar de diversiteit, kansen en belemmeringen van taakherschikking in Nederland.

Tuyl, L. van, Vis, E., Bosmans, M., Friele, R., Batenburg, R. Visies op taakherschikking: een inventariserend onderzoek naar de diversiteit, kansen en belemmeringen van taakherschikking in Nederland. Utrecht: Nivel, 2020. 176 p.
Download de PDF
Het doel van dit onderzoek was ten eerste om vanuit de diversiteit aan taakherschikkingsinitiatieven in de gezondheidszorg, én binnen de kaders van de wetgeving, met experts uit praktijk en wetenschap de kansen en belemmeringen van taakherschikking te identificeren. En ten tweede, om zo bij te dragen aan een samenhangende visie voor het ministerie van VWS om met (onder andere) taakherschikking arbeidsmarkttekorten en knelpunten in de organisatie van de zorg op te lossen dan wel te voorkomen.
Uitgangspunt is hierbij de veel gebruikte definitie van taakherschikking van de Raad voor Volksgezondheid & Zorg (RVZ) uit 2002: `Taakherschikking is het structureel herverdelen van taken inclusief verantwoordelijkheden tussen verschillende beroepen´.
Diversiteit in taakherschikking
Onze inventarisatie van de wetenschappelijke en Nederlandse literatuur laat zien dat er in Nederland binnen elk zorgdomein wel een vorm van taakherschikking plaatsvindt. Vaak gaat de literatuur in op taakherschikking tussen artsen en verpleegkundigen, in het bijzonder als het gaat om het delegeren en herschikken van voorbehouden handelingen. Binnen de huisartsenzorg geldt taakherschikking van huisarts naar POH als ‘schoolvoorbeeld’. In de eerste lijn zien we ook initiatieven tot taakherschikking tussen huisarts en apotheker, en tussen tandarts en mondhygiënist. Veel aandacht is er voor het herschikken van taken van medisch specialisten naar Physician Assistants (PA’s) en Verpleegkundig Specialisten (VS-en). Beide (voor Nederland) relatief nieuwe beroepen zijn werkzaam in bijna alle zorgsectoren, en vervullen in het bijzonder een rol in de tweede lijn en langdurige zorg. Ook in de buitenlandse literatuur vinden we veel diversiteit aan taakherschikking, al is daar ook het vaakst gepubliceerd over herschikking van taken van artsen naar verpleegkundigen, PA’s, VS-en of de Nurse Practitioner (NP). In sommige opzichten lijkt Nederland voorop te lopen in taakherschikking (bijv. wat betreft de inzet van PA’s en VS-en), in andere opzichten zijn andere landen verder zoals het VK in taakherschikking tussen huisarts en apotheek. Dit geeft aan hoe context-gevoelig en systeem-afhankelijk taakherschikking is.
Uit de literatuur komt naar voren dat taakherschikking vaak een langdurig proces is voordat die ‘geïnstitutionaliseerd’ is, maar vaak al eerder ontstaat op de werkvloer wanneer zich capaciteits- of efficientieproblemen voordoen. Een patroon is dat taakherschikkingsafspraken binnen organisaties worden uitgewerkt en daarna worden ‘opgeschaald’ naar sector- of landelijk niveau. Experts die zijn geconsulteerd voor dit onderzoek, wijzen op de nadelen van het langdurige, onomkeerbare proces waarmee taakherschikking tot nu toe vaak verloopt. Juist in de huidige tijd van toenemende arbeidsmarktknelpunten, snelle technologische, economische en maatschappelijke ontwikkelingen, en disruptieve veranderingen zoals de coronapandemie, is er behoefte aan een visie op taakherschikking die uitgaat van flexibiliteit en aanpassingsvermogen. Taakherschikking niet als doel op zich, maar als context-afhankelijk middel, welke op verschillende manieren en momenten kan worden ingezet en teruggedraaid, om aan de veranderende zorgvraag te kunnen voldoen.
Effecten van taakherschikking
Effecten van taakherschikking voor betrokken professionals zijn meervoudig. Eén van de effecten van taakherschikking is vergaande specialisatie van beroepen. Enerzijds zien we dit ontstaan aan de kant van de zorgprofessionals van wie taken worden herschikt: deze krijgen meer tijd voor overige taken en leggen zich toe op meer complexe zorgvragen en patiëntgroepen. Maar ook aan de kant van de zorgprofessionals naar wie taken worden herschikt treed verdere professionalisering, academisering en specialisatie van de beroepsgroep op. Een onbedoeld gevolg is dat, vanwege de specialisatie in herschikkende beroepen, er op organisatie- of sectorniveau een tekort aan generalistisch werkende professionals ontstaat. Hetzelfde kan ontstaan aan de kant van de ontvangende beroepen, waar PA’s, VS-en en POH’s minder generalistisch inzetbaar worden naarmate deze zich meer specialiseren.
Ook kan het effect van taakherschikking op de interne zorgorganisatie verschillend uitpakken, en is dit nog relatief weinig onderzocht. In het positieve scenario worden door taakherschikking tekorten verminderd en werkdruk van zorgprofessionals verlaagd, en daarmee de toegankelijkheid en kwaliteit van zorg verbeterd. Over de kosteneffectiviteit van taakherschikking voor de organisatie is nog weinig bekend. Ook hier spelen onbedoelde gevolgen een rol: de extra afstemming en organisatie op de korte termijn en de complexiteit van lange, gespecialiseerde zorgketens op de lange termijn vergt veel afstemming.
De effecten op de externe zorgorganisatie, en dus het branche- of sectorniveau, is lastig te bepalen; hierover zijn dan ook nauwelijks studies te vinden. Wel is duidelijk dat taakherschikking verandering van bestaande financieringsstructuren vraagt, een complex proces waar bijvoorbeeld optometristen en farmacotherapeuten in de beschreven cases mee zijn geconfronteerd.
De effecten van taakherschikking op betrokken cliënten en patiënten tenslotte, zijn nog onderbelicht maar de algemene uitkomsten lijken positief. Een effect is dat de toegankelijkheid van zorg verbeterd: patiënten kunnen eerder terecht in de eerste lijn, dan wel bij een (nieuw ontstane) specialist, en doorverwijzing naar een tweedelijns specialist is op minder grote schaal nodig. Ook de kwaliteit van zorg vanuit het perspectief van de patiënt neemt toe omdat er meer tijd en aandacht is voor de patiënt; zoals bijvoorbeeld in de taakherschikking tussen huisarts en POH te zien is.
Kansen voor taakherschikking
Door een toenemende zorgvraag is er een noodzaak voor innovatieve organisatievormen en processen. De verdere ontwikkeling van medische technologie kan hierbij een ondersteunende of zelfs aanjagende rol spelen. Ook taakherschikking is onderdeel van een oplossingsstrategie, maar geen doel op zich. Dit is een belangrijke basis voor de visie dat taakherschikking bijdraagt aan het op flexibele wijze ondersteunen van processen, om binnen de kaders van een duurzaam zorgstelsel aan de veranderende zorgvraag te kunnen voldoen. Zo kunnen ook de randvoorwaarden voor taakherschikking worden gezien: de aanleiding en het doel moet duidelijk zijn, en zowel op macro-, meso- als micro-niveau moet draagvlak voor taakherschikking aanwezig zijn. Zo past taakherschikking in de gewenste transformatie naar een meer lenige en flexibele zorgorganisatie.
Een punt van zorg is de met taakherschikking gepaard gaande (sub)specialisatie van beroepen, wat de complexiteit van zorgcoördinatie en -integratie onbedoeld vergroot; en daarmee de flexibiliteit van het zorgstelsel verkleint. Immers, de gewenste situatie is dat taakherschikking bijdraagt aan de juiste skill-mix op de juiste plek, in termen van de juiste balans van competenties en inzet van generalisten en specialisten.
Succesfactoren en belemmeringen voor taakherschikking
Generieke succesfactoren voor het slagen van taakherschikkingsinitiatieven, die volgen uit de analyse van de verdiepende cases en de wetenschappelijke literatuur zijn: 1) Vertrouwen en samenwerking tussen beroepsgroepen, 2) gedegen opleiden van nieuwe zorgprofessionals, 3) steun en draagvlak vanuit de interne organisatie, en 4) adequate financiering vanuit externe organisaties. Belemmeringen van taakherschikking zijn: 1) twijfel bij de beroepsgroepen over competenties en capaciteiten van de beroepsgroep waar naar herschikt wordt, 2) weerstand wanneer de taken die herschikt worden raken aan de ervaren essentie van een beroep, 3) organisatie en inbedding van de opleiding en 4) financieringsstructuur. Het verschilt echter per sector, domein en type beroepen welke mix van succesfactoren en belemmeringen welke rol spelen.
Rol van het ministerie van VWS
Vanuit de groepsdiscussie, de interviews met experts, de literatuur en de verdiepende cases kan een aantal aangrijpingspunten voor verdere visievorming van het ministerie geformuleerd worden.
- Een visie van het ministerie op taakherschikking moet rekening houden met diversiteit aan problemen en doelen van taakherschikking in de betreffende sector, domeinen en beroepen. Centraal staat het ondersteunen van innovatie en organisatieverandering, waarbij de juiste skill-mix voor de juiste zorg op de juiste plek bereikt wordt, in samenspraak met het veld.
- Visievorming is gebaat bij onderzoek en beleidsinitiatieven die zich richten op taakherschikking als manier om een betere balans tussen specialisten en generalisten te bereiken, afhankelijk van de zorgvraag en de context die nodig is om tot lenige en flexibele zorgorganisaties te komen. Ook op het macroniveau van zorgsectoren en regio’s is deze balans van belang, zodat ook taakherschikking tussen organisaties bijdraagt aan meer flexibiliteit en lenigheid van een duurzaam zorgstelsel.
- Het ministerie zou voor haar visievorming nog meer de verscheidenheid aan taakherschikkingsinitiatieven bijeen kunnen brengen, in samenspraak met beleidsmakers, onderzoekers en veldpartijen in de zorg. Dit draagt ten eerste bij aan meer en betere economische evaluaties van taakherschikkingsinitiatieven, en empirisch onderzoek naar de effecten van taakherschikking. Ten tweede draagt dit bij aan een lerend netwerk of platform taakherschikking, samen met subsidiemogelijkheden voor ontwikkeling en implementatie van taakherschikking dat voortbouwt op de bestaande diversiteit dit we in dit onderzoek hebben laten zien. Hiermee kan verder grip worden gekregen op de reeds bekende succesfactoren voor taakherschikking die een belemmering kunnen vormen wanneer hier onvoldoende aandacht voor is. Maar ook kan van hieruit geëxperimenteerd worden met andere, meer flexibele en tijdelijke vormen van taakherschikking.
- Het ministerie kan, in lijn met het voorgaande, ook een rol spelen in het organiseren van bijeenkomsten waar naast professionals, ook patiënten, cliënten en burger meedenken over de manier waarop innovatie in de zorg door taakherschikking gestimuleerd kan worden. Het zijn immers de mensen die afhankelijk zijn van de zorg die baat moeten hebben bij taakherschikking – in welke vorm dan ook.