De invloed van verzekerden op het bestuur van ziekenfondsen: verschillende visies belicht: samenvatting.

De Nederlandse overheid wil dat patiënten (gebruikers) een grotere invloed op de gezondheidszorg krijgen. Daarom moeten ziekenfondsen zorgen dat hun leden een "redelijke mate van invloed" hebben op het bestuur ervan. In opdracht van het College voor Zorgverzekeringen (CvZ) heeft het Nivel onderzocht in welke mate hiervan reeds sprake is en welke interpretaties de ziekenfondsen aan deze algemene bepaling geven.

Een ziekenfonds moet een rechtspersoon hebben die het ontbreken van winstbejag garandeert. Meestal vormt men een onderlinge waarborgmaatschappij (OWM), soms een stichting. Bij een onderlinge waarborgmaatschappij moet het formeel hoogste orgaan in meerderheid uit leden bestaan; bij een stichting moet de meerderheid van het bestuur uit verzekerden bestaan. In het onderzoek zijn de gegevens van drieëntwintig OWM's en één stichting verwerkt.
Op één na hebben de OWM's een ledenraad, waarin overlegd wordt gevoerd met een delegatie van de verzekerden. Bij één OWM worden de leden uitgenodigd voor een algemene vergadering. De onderzochte stichting heeft behalve leden in het bestuur ook een ledenraad.

De samenstelling van de ledenraad
De tien tot dertig leden tellende ledenraden worden volgens verschillende procedures samengesteld. Nieuwe leden worden aangesteld op voordracht van de zittende raadsleden, op voordracht van de raad van bestuur of directie, of op voordracht van de raad van commissarissen/raad van toezicht. Leden worden meestal eerst in het informele netwerk geworven. Daarnaast plaatst men advertenties of worden tussenpersonen ingeschakeld. De kandidaten moeten over zekere capaciteiten beschikken en affiniteit hebben met de zorgsector. Vaak houdt men ook rekening met de spreiding over het werkgebied en streeft men ernaar dat de ledenraad een goede afspiegeling vormt van de populatie van verzekerden. De voorgedragen leden komen op een kandidatenlijst. Er is een mogelijkheid om tegenkandidaten te stellen. Hiervoor zijn twintig tot honderd handtekeningen nodig.
De ziekenfondsen wijzen 'gewone' verzekerden zelden op de mogelijkheid invloed uit te oefenen op het bestuur van zijn ziekenfonds door zitting te nemen in de ledenraad. Ook horen de verzekerden nauwelijks iets over de activiteiten van de ledenraad. De ledenraad is dan ook bij 88% (!) van de verzekerden onbekend. Desgevraagd heeft 15% van de verzekerden wel belangstelling om in zo'n ledenraad zitting te nemen. Dit wil overigens niet zeggen dat de anderen geen belangstelling hebben voor de activiteiten van de ledenraad: 81% van de verzekerden vindt het goed dat deze mogelijkheid om invloed uit te oefenen bestaat.
De leden van de ledenraad zijn in het algemeen wat oudere verzekerden. Hun leeftijd is gemiddeld ongeveer 60 jaar. Zij zijn in meerderheid mannelijk en opgeleid op mbo-niveau. Bijna de helft van hen is gepensioneerd. Hoewel ledenraadsleden formeel op persoonlijk titel zitting hebben, neemt eenderde van hen op verzoek van een vereniging, vooral een vakbond, zitting. Van hen overlegt 37% regelmatig met hun vereniging.

Activiteiten van de ledenraad
De ledenraden vergaderen met de raad van bestuur. Volgens de statuten hoeven zij slechts een- of tweemaal per jaar bijeen te komen, maar meestal wordt er vaker vergaderd. Statutair hebben de ledenraden invloed op de benoeming van de raad van bestuur en van de raad van commissarissen, schorsing van de raad van bestuur of van de raad van commissarissen, op wijziging van de statuten of ontbinding van de rechtspersoon, het vaststellen van de jaarrekening, en de behandeling van het jaarverslag. Bij drie ziekenfondsen behoort hier ook de behandeling van de begroting bij. Er komen echter vaak ook andere onderwerpen aan de orde, zoals de ontwikkelingen in de zorg en de zorgverzekeringen, de interne organisatie, het algemeen beleid en het externe beleid van het ziekenfonds, samenwerking en fusie, premie en pakket, service en de klachtenprocedure.
De leden van ledenraad maken veel werk van de voorbereiding van de algemene vergadering: gemiddeld is men er vier uur mee bezig. Men heeft geen problemen om de stukken te begrijpen en men zoekt gewoonlijk geen aanvullende informatie. Zelden ook worden de stukken vooraf met anderen – leden van de ledenraad of mensen uit de omgeving – besproken.
De leden zijn redelijk actief: 25% van hen plaatst onderwerpen op de agenda, zo'n 8% doet dit regelmatig. In de rondvraag brengen 70% van de leden onderwerpen ter sprake. De door de leden aangekaarte onderwerpen gaan meestal over de premie en het pakket.
De opkomst voor de ledenvergaderingen is in het algemeen goed.

Invloed van de ledenraad
De ledenraden zijn over het algemeen positiever over de invloed die zij hebben dan de ziekenfondsen zelf. De laatsten achten de invloed van de ledenraad feitelijk beperkt. Zij wijten dit voor een belangrijk deel aan gebrek aan professionaliteit van de leden en de complexiteit van de materie. Toch ziet men voordelen in de ledenraad. Met noemt in dit verband met name de controlerende functie ervan op het bestuur/raad van bestuur, de klankbordfunctie en PR-technische aspecten. Een nadeel van een ledenraad vindt men dat het besluitvorming kan vertragen.

De leden van de ledenraad zijn nogal verdeeld over hun invloed. Van hen vindt 50% dat de ledenraad veel invloed heeft, tegenover 40% die weinig invloed ervaren. Degenen die een positiever oordeel hebben over de mate van invloed zijn hierover ook meer tevreden dan degenen die minder invloed ervaren.

Indirecte invloed van de leden
Al zijn de verzekerden weinig bekend met de ledenraad, op meer indirecte manier oefenen zij wel invloed uit op het ziekenfonds. Dit gebeurt onder andere door contact op te nemen met het ziekenfonds met vragen, opmerkingen of klachten. De helft van de verzekerden doet dit weleens. Een andere manier is overstappen naar een ander ziekenfonds als men het ergens niet mee eens is. Een kwart van de verzekerden heeft dit overwogen; van hen is 29% daadwerkelijk overgestapt. De voornaamste redenen om te overwegen naar een ander ziekenfonds over te stappen zijn de hoogte van de premie en de beperktheid van het aanvullende pakket.

Ten slotte
De ledenraad oefent vooral invloed uit op de randvoorwaarden van het ziekenfonds. De gewone verzekerden zouden echter juist invloed willen hebben op meer inhoudelijke onderwerpen, waarop de ledenraad statutair geen invloed heeft: financiële onderwerpen, intern beleid, premie en pakket en strategie en positionering van het ziekenfonds.
Als het aan de verzekerden ligt, is de ledenraad dus nog pas aan het begin van zijn ontwikkeling.