Kunstprojecten voor ouderen succesvoller dankzij slimme aanwijzingen uit (S)Pionieren

Deelnemen aan een kunstproject heeft een positief effect op de kwaliteit van leven van ouderen. Daarom is binnen het project (S)Pionieren - aan de hand van zes kunstprojecten - een duurzame werkwijze ontwikkeld om kunst en ouderen samen te brengen. Belangrijk is dat de projecten laagdrempelig zijn en afgestemd op de wensen en behoeften van ouderen. Werken met ouderen vraagt van kunstdocenten kwaliteiten als flexibiliteit en sociale vaardigheden. Met de resultaten van dit project - een samenwerking tussen het Nivel, het Centrum voor de Kunsten Eindhoven (CKE) en Vitalis WoonZorg Groep - kunnen (zorg)organisaties, ouderen en kunstdocenten zelf aan de slag.

Ouderen nemen eerder deel aan een kunstproject als er niet te veel eisen worden gesteld en als het project aansluit op hun interesses en capaciteiten. Een goede afstemming kan worden bereikt in een proces van cocreatie, waarbij deelnemers invloed hebben op de ontwikkeling en invulling van het project. Werken met ouderen kan iedere week anders zijn en daarom is het handig als kunstdocenten met verandering kunnen omgaan en flexibel zijn in hun plannen. Het creëren van een gezellige sfeer zorgt ervoor dat deelnemers zin hebben om iedere week terug te komen.

Kunstprojecten leveren positieve bijdrage aan kwaliteit van leven van ouderen

We hebben onderzocht wat de waarde is van de kunstprojecten en de kunstbeoefening voor ouderen vanuit het concept Positieve Gezondheid. Het organiseren van kunstprojecten blijkt ervoor te zorgen dat ouderen meer kunnen meedoen: de mogelijkheid wordt gecreëerd om samen leuke dingen te doen en om nieuwe vrienden te maken en bestaande relaties te versterken. Ook dragen de kunstprojecten bij aan zingeving – de ouderen blijven leren en hebben een doel – en zorgt kunstbeoefening ervoor dat ouderen lekkerder in hun vel zitten.

Ouderen werven voor kunstprojecten vergt maatwerk

Aangezien ouderen terughoudend kunnen zijn waar het gaat om nieuwe dingen ondernemen, is het een uitdaging om hen te werven voor kunstprojecten. Om ouderen te motiveren is het belangrijk dat het kunstproject aansluit op hun interesses en mentale en fysieke capaciteiten. Gebruik van vertrouwde wervingskanalen en -middelen, denk aan het (zorg)personeel en een prikbord in de gemeenschappelijke ruimte, leent zich het best om de informatie over een kunstproject aan hen over te brengen. Essentieel is dat de wervingsinformatie helder en concreet is, aansluit op het begripsniveau en de leefwereld van de ouderen en mogelijke belemmeringen voor deelname wegneemt.

Cocreatie en een goede sfeer houden ouderen betrokken

Het motiveert ouderen om iedere week terug te komen als zij een gevoel hebben van gedeeld eigenaarschap over het kunstproject. Dit kan een kunstdocent bereiken met de inzet van cocreatie, bijvoorbeeld door de deelnemers te vragen mee te denken over de invulling van het kunstproject of te verzoeken dierbare verhalen, foto’s en andere objecten mee te nemen en die te gebruiken tijdens de kunstbeoefening. Een ander belangrijk aspect is de sfeer. Als de deelnemers zich op hun gemak voelen, zijn ze meer geneigd te blijven terugkomen. Voor of na iedere bijeenkomst een koffiemoment organiseren kan hieraan bijdragen.

Flexibiliteit en sociale vaardigheden van docenten van belang in het werken met ouderen

Kunstdocenten hebben specifieke kwaliteiten nodig voor het begeleiden van kunstprojecten voor ouderen. Ouderen hebben soms een lager tempo en ook kan er sprake zijn van cognitieve en fysieke diversiteit in de groep deelnemers. Dan is het essentieel dat kunstdocenten hun plannen kunnen aanpassen aan de deelnemende ouderen. Om aan te voelen waar ouderen behoefte aan hebben, moeten de kunstdocenten zich in hen kunnen inleven. Ook hebben zij goede sociale vaardigheden nodig, bijvoorbeeld om een gezellige sfeer te creëren, om lastig bereikbare ouderen te betrekken bij de activiteit en om moeilijke onderwerpen te bespreken, zoals ziekte en overlijden.

Kunstparticipatie kan van grote waarde zijn voor ouderen, bijvoorbeeld door de positieve bijdrage aan hun gezondheid en het plezier dat ze beleven. Daarom is het belangrijk dat kunstdocenten weten wat er nodig is om te werken met deze doelgroep.

Begeleiding docenten en ruime opzet kunstproject  randvoorwaarden voor succes

Kunstdocenten moeten de middelen tot hun beschikking hebben die nodig zijn om de kunstprojecten tot een succes te maken. Tijdens de opzet en uitvoering van hun kunstproject moeten kunstdocenten veel keuzes maken. Daarbij kunnen ze goede begeleiding gebruiken, bijvoorbeeld van collega’s met ervaring in het werken met ouderen. Kunstdocenten kunnen beter met de veranderlijkheid in het werken met ouderen omgaan als zij genoeg tijd en vrijheid krijgen. Het werkt daarom goed als de betrokken organisaties de tijd die kunstdocenten nodig hebben, ruim inschatten en de verwachtingen die zij van hen hebben in lijn brengen met hun mogelijkheden en benodigdheden.

Over het onderzoek

In samenwerking met het CKE en Vitalis heeft het Nivel een kwalitatief praktijkonderzoek gedaan binnen het (S)Pionieren-project. Het onderzoek bestond uit interviews met de kunstdocenten en deelnemende ouderen. Daarnaast is gebruikgemaakt van participerende observatie tijdens de bijeenkomsten binnen de kunstprojecten. De kunstdocenten hebben daarnaast op drie verschillende momenten korte vragenlijsten ingevuld.

Het onderzoek heeft geresulteerd in twee publicaties; een over de werving van ouderen voor kunstprojecten en een over de kwaliteiten die kunstdocenten moeten hebben en de middelen waarover zij moeten kunnen beschikken in het werken met ouderen. De resultaten van dit onderzoek zijn tevens gepubliceerd in het tijdschrift Denkbeeld. Op basis van de resultaten van het praktijkonderzoek heeft Vitalis een visuele handreiking voor kunstdocenten ontwikkeld.

Het project is gefinancierd door het Fonds voor Cultuurparticipatie, Ars Donandi en de W.M. de Hoop Stichting.